فهرست مطالب
مقدمه ۱
مرحله اول : ۱
مرحله دوم: ۱
مرحله سوم: ۱
زندگی امام رضا ( ع ) : ۳
امام آیت حق: ۳
جایگاه علمی امام: ۳
مشهد الرضا : ۷
تاریخچه ی معماری داخلی و خارجی حرم مطهر ۸
وضعیت حرم مطهر در سال های آغازین ۸
سامانیان : ۹
دیالمه : ۹
غزنویان: ۹
سلجوقیان : ۱۰
خوارزمشاهیان : ۱۰
تیموریان : ۱۰
عهد صفویه : ۱۱
دوره افشاریه: ۱۱
دوره قاجاریه: ۱۱
پس از پیروزی انقلاب اسلامی: ۱۲
اهم فعالیتهای انجام شده در جهت احداث و توسعه حرم پس از پیروزی انقلاب ۱۲
فضاهای عبادتی و زیارتی: ۱۲
فضاهای فرهنگی: ۱۴
فضاهای خدماتی: ۱۵
معماری و تزئینات: ۱۷
آثار هنری و تزئینات موجود در حرم مطهر دارای سه بخش است: ۱۷
بقعه مبارکه: ۱۹
سنگ مرقد ۲۱
صندوق مزار مقدس امام(ع) ۲۲
ضریح مقدس: ۲۳
محرابها: ۲۶
مسجد بالا سر: ۲۷
سابقه تاریخی مسجد بالا سر: ۲۸
گنبد: ۲۹
پیشینه تاریخی و بانی گنبد: ۳۰
مناره ها: ۳۱
رواق ها : ۳۳
رواق دارالحفاظ: ۳۳
رواق دار السیاده: ۳۴
رواق گنبد حاتم خانی: ۳۴
رواق گنبد الله وردیخان: ۳۵
رواق توحید خانه: ۳۵
رواق دارلفیض: ۳۶
رواق دارالشکر : ۳۷
رواق دارالشرف: ۳۷
رواق دارلضیافه : ۳۸
رواق دارالسعاده : ۳۸
رواق دارالسلام: ۳۸
رواق دارالسرور: ۳۹
رواق دارالعزه : ۴۰
رواق دارالذکر : ۴۰
رواق دارالزهد : ۴۱
رواق شیخ بهائی : ۴۱
رواق دارالعباده : ۴۲
رواق دارالاخلاص : ۴۳
دارالولایه : ۴۳
رواق دارالاجابه: ۴۴
رواق دارالهدایه: ۴۵
رواق دار الرحمه : ۴۵
رواق دارالحکمه: ۴۶
رواق دارالحجه: ۴۶
رواق امام خمینی (ره) : ۴۷
رواق دارالکرمه: ۴۷
صحن ها: ۴۷
صحن انقلاب اسلامی: ۴۸
ایوان های رفیع صحن انقلاب: ۴۹
الف) ایوان جنوبی صحن انقلاب ( ایوان طلا): ۴۹
ب) ایوان غربی صحن انقلاب: ۴۹
ج) ایوان شمالی صحن انقلاب: ۵۰
د) ایوان شرقی صحن انقلاب: ۵۰
سقاخانه نادری: ۵۱
نقاره خانه: ۵۱
ساعت بزرگ صحن انقلاب: ۵۲
نحوه کار ساعت صحن انقلاب: ۵۳
صحن آزادی: ۵۳
الف) ایوان غربی یا ایوان طلا: ۵۴
ب) ایوان شمالی صحن آزادی ۵۴
ج) ایوان جنوبی صحن آزادی: ۵۴
د) ایوان شرقی صحن آزادی: ۵۵
ساعت بزرگ و قدیمی صحن آزادی : ۵۶
صحن جمهوری اسلامی: ۵۷
صحن قدس : ۵۸
صحن جامع رضوی: ۵۹
صحن غدیر: ۶۰
صحن کوثر: ۶۰
صحن هدایت: ۶۰
مسجد گوهر شاد: ۶۱
بست ها: ۶۳
الف) بست شیخ طوسی: ۶۳
ب) بست شیخ طبرسی: ۶۳
ج) بست شیخ حر عاملی: ۶۳
د) بست شیخ بهایی یا بست قبله: ۶۴
مدارس علمیه حوزه حرم مطهر ۶۴
مدرسه پریزاد: ۶۴
مدرسه دو در: ۶۴
بنیاد پژوهشهای اسلامی: ۶۵
موزه آستان قدس رضوی ۶۵
مقدمه ۶۵
درباره موزه های آستان قدس رضوی ۶۷
اداره حفاظت و مرمت ۶۷
اداره کارشناسی و معرفی اشیاء ۶۷
اداره گنجینه ها ۶۸
گنجینه قرآن و نفایس ۶۸
گنجینه تخصصی فرش ۶۸
گنجینه تاریخ مشهد ۶۹
گنجینه سکه و مدال ۶۹
گنجینه تمبر و اسکناس ۶۹
گنجینه ظروف ۶۹
گنجینه سلاحهای گرم و سرد ۷۰
گنجینه ابزار نجوم و ساعت ۷۰
گنجینه صدف و حلزون های دریایی ۷۰
گنجینه هنر نقاشی ۷۰
گنجینه قالی: ۷۰
گنجینه نجوم و ساعت: ۷۳
ساعت خورشیدی ـ توپی ۷۳
اسطرلاب چوبی ۷۳
اسطرلاب برنجی ۷۴
اسطرلاب عبدالائمه ۷۴
تلسکوپ های شکستی و انعکاسی ۷۵
گنجینه سلاح گرم و سرد: ۷۷
گنجینه تمبر و اسکناس : ۷۸
تمبرهای مشهور این موزه عبارتند از: ۷۸
تمبر شیر و خورشید ۷۸
تمبر ویکتور کاستین ۷۸
تمبر نیمه ناصری ۷۹
اسکناس هزار ریالی پهلوی ۷۹
گنجینه سکه و مدال: ۷۹
مجموعه مدالهای جهان پهلوان تختی ۸۰
گنجینه هنر نقاشی: ۸۰
گنجینه صدف و حلزون های دریایی: ۸۲
حلزون ها ۸۲
حلزون ها ( گاسترو پداها): ۸۲
حلزونهای پلکانی ( اپی تونیده ) ۸۳
حلزونهای عنکبوتی ۸۳
حلزونهای چینی مانند ( سیرائیده ) ۸۳
حلزونهای چین خورده ۸۳
پابر سران ( سفالوپدا) ۸۳
صدف ها یا دو کفه ای ها ۸۴
خارپوستان ۸۴
توتیای دریایی ۸۴
ستاره دریایی ۸۴
گنجینه ظروف: ۸۵
موزه ایران باستان ۸۸
موزه آثار طبیعی و حیات وحش ایران ۸۸
موزه آبگینه و سفالینه های ایران ۸۹
موزه جواهرات ملی ۸۹
کتابخانه آستان قدس رضوی ۸۹
معاونت ها و ادارات زیر مجموعه ۸۹
اطلاعات عمومی و خدمات ویژه ۹۰
فصل اول: کلیات ۹۱
ماده۱ ـ تعریف ۹۱
ماده ۲ـ اهداف ۹۲
ماده ۳ـ مرکز ۹۲
ماده ۴ـ مدت فعالیت ۹۲
ماده ۵ـ تابعیت ۹۲
ماده ۶ ـ موضوع فعالیت ۹۲
فصل دوم: ارکان سازمان ۹۵
ماده ۸ ۹۵
ماده ۹ ۹۶
ماده ۱۰ ۹۶
ماده ۱۱ ۹۶
ماده ۱۲ ۹۶
ماده ۱۳ ۹۶
ماده ۱۴ ۹۷
ماده ۱۵ ۹۷
ماده ۱۶ ۹۸
ماده ۱۷ ۱۰۰
ماده ۱۸ ۱۰۰
ماده ۱۹ ۱۰۰
ماده ۲۰ ۱۰۰
فصل سوم: حفاظت، ایمنی و ابوابجمعداری ۱۰۰
ماده ۲۱ ۱۰۰
ماده ۲۲ ۱۰۱
ماده ۲۳ ۱۰۱
فصل پنجم: مقررات مالی سازمان ۱۰۲
ماده ۲۴ ۱۰۲
ماده ۲۵ ۱۰۲
ماده ۲۶ ۱۰۲
ماده ۲۷ ۱۰۳
ماده ۲۸ ۱۰۳
ماده ۲۹ ۱۰۳
هندوستان ۱۰۴
کتابخانه راجه محمود آباد ۱۰۴
تاریخچه ۱۰۴
شرح وظایف ۱۰۵
اهداف ۱۰۵
بخش های زیر مجموعه ۱۰۶
بخش قفسه باز بانوان ۱۰۸
تاریخچه ۱۰۸
معرفی ۱۰۸
خدمات ۱۱۰
آیین نامه قفسه باز کارکنان بخش گزیده تصاویر بخش تالار مطالعه و گردش کتاب جوانان دختر ۱۱۰
تاریخچه ۱۱۰
معرفی ۱۱۱
خدمات ۱۱۱
مجموعه ۱۱۳
آیین نامه تالارهای مطالعه و گردش کتاب جوانان کارکنان تصاویر برگزیده بخش تالار قفسه باز آقایان ۱۱۳
تاریخچه ۱۱۴
معرفی ۱۱۴
معرفی تالار قفسه باز آقایان: ۱۱۴
معرفی تالار مطالعه آزاد: ۱۱۵
خدمات ۱۱۵
آیین نامه قفسه باز کارکنان گزیده تصاویر بخش ۱۱۶
تاریخچه ۱۱۶
معرفی ۱۱۷
خدمات ۱۱۷
مجموعه ۱۱۸
آیین نامه تالارهای مطالعه و گردش کتاب جوانان کارمندان تصاویر برگزیده بخش مخزن کتاب چاپی ۱۱۹
تاریخچه ۱۱۹
معرفی مجموعه ۱۲۰
موزه هنرهای معاصر ۱۲۲
موزه هنرهای تزیینی ایران ۱۲۲
موزه فرش ایران ۱۲۲
کتابخانه آستان قدس : ۱۲۳
وظایف بخش فناوری اطلاعات و امور رایانه ۱۲۳
تهیه رایانه و تجهیزات ۱۲۳
نرم افزار جامع کتابخانه ۱۲۳
خدمات اطلاعات کتابشناختی ۱۲۶
خدمات گردش و امانت کتاب ۱۲۶
خدمات فتوکپی خدمات کتابخانه ۱۲۷
خدمات اطلاعات کتابشناختی ۱۲۷
خدمات گردش و امانت کتاب ۱۲۷
خدمات فتوکپی ۱۲۷
خدمات اینترنت ۱۲۸
خدمات میکرو فیلم و عکس نسخه های خطی ۱۲۹
خدمات اینترنت ۱۳۰
کتابخانه دیجیتالی ۱۳۰
کتابخانه مرکزی آستان قدس و شعبات
کتاب های چاپی
مجموعه نفایس
مجموعه قرآن ها
کتاب های خطی
نشریات
اسناد مکتوب
مواد دیداری و شنیداری
منابع الکترونیکی
نقشه های جغرافیایی
سخنی با پیر ، هنرمند
کارگاه طلا کاری صحن آزادی:
طریقه کار:
کارگاه معرق کاری روی چوب
سخن آخر:
منابع و مأخذ
چکیده
تحقیق حاضر ابتدا اشاره مختصری به زندگی
امام رضا (ع) و جایگاه علمی آن بزرگوار شده، سپس در رابطه با تاریخچه
معماری داخلی و خارجی حرم مطهر بحث شده است. وضعیت حرم مطهر در سال های آغازین
چنین بوده که روضه منوره که پیکر مقدس حضرت رضا (ع) در آن مدفون است زیر
گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار
می آید. در سالهای آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام رضا (ع) حرم مطهر
به صورت بنای ساده، با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود، چنانچه بقعه مطهر
تنها یک در ورودی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزئیناتی مختصر به
سبک آن زمان بود.
در طول قرنهای مختلف رجال کشورهای اسلامی،
حکام و امرای خراسان ، مردان با اخلاص و علاقمند به مقام ولایت و امامت با
صرف مبالغی در تجدید عظمت آن کوشیده اند ضمن تزئین آن ، با ایجاد بناها و
به جای گذاشتن آثاری این مکان شریف را مملو از جلوه های کهن هنری دوران
گذشته نموده، نفایس تاریخی و شاهکارهای هنری شان را مخلصانه به این جایگاه
رفیع عرضه دارند.در این تحقیق به دوره های سامانیان و دیالمه و سلجوقیان
و… اشاره شده تا پس از پیروزی انقلاب که افزایش تصاعدی زائران و عدم
گنجایش فضاهای باز و سرپوشیده حوزه حرم و رواقهای موجود، عدم سهولت زیارت
و آمد و رفت انبوه زائران باعث شد که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ضمن در
نظر گرفتن مسائل اجتماعی، فرهنگی، زیارتی، خدماتی ، بهترین و آرام ترین
فضاهای لازم برای زیارت و نیایش زائران گرامی حضرت فراهم گردد.
با عنایت تولیت آستان قدس رضوی، روند احداث
فضاهای زیارتی، فرهنگی، خدماتی به سرعت افزایش یافته است، به گونه ای که
طی سالهای اخیر، حجم عملیات اجرایی بالغ بر پنج برابر بناهای قبل از
پیروزی انقلاب اسلامی می باشد. زیر بناهای اماکن در طول ۱۲ قرن حدود ۱۲
هکتار بوده و در صورتی که از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون به ۶۰ هکتار
رسیده است.
آستان قدس رضوی ضمن توسعه بناهای گذشته
اقدام به احداث بناهای سرپوشیده و فضاهای باز نموده است. از ابتدا ( آغاز
پیدایش حرم) تاکنون ۲۵ بنای سرپوشیده به نام رواق، ۹ فضای باز به نام صحن و
۶ مدخل ورودی به نام بست در اطراف مضجع شریف رضوی ساخته شده است.
سپس در بخش بعد درباره معماری و تزئینات
اشاره شده که از جمله هنرهای که از گذشته های بسیار دور انسان به آفرینش
آن پرداخته و بیش از همه چشمگیر می باشد هنر معماری توأم با جنبه های
تزئینی آن است، در میان آثار کهن معماری، معماری آرامگاه ها و آستانه ها
به لحاظ وجوه مختلف تزئینی از ویژگی های چشمگیری برخوردار است.
امروزه باستان شناسان، محققان و مردم
شناسان که در زمینه فرهنگ گذشته جوامع به مطالعه می پردازند، در سطح وسیعی
به بررسی آثار هنری اشیایی به دست آمده و گونه های مختلف تزئین بناهای
کهن مانند:
آجر کاری، کاشی کاری ، آیینه کاری ، حجاری ،
منبت کاری:، نقاشی و رنگ آمیزی و مانند آن توجه دارند و می کوشند از طریق
شناسایی آثار به ویژگی های فرهنگ و تمدن جوامع مختلف بشری آشنایی یابند،
از این جهت در اظهار نظرهای خود در باب طرح بافتهای مذهبی کهن و آستانه ها
بر این عقیده اند که این بناها یک کانون و هسته مرکزی دارند و آن همان
بقعه یا حرم است که مرقد امام یا امام زاده ها در آن جای دارند. این هسته
ترین بخش مجموعه است که به تدریج در روزگاران بعد، واحدهای دیگری با سبک و
اسلوب های متفاوت معماری و تزئینی به آن افزوده شده است.
روضه منوره امام هشتم(ع) که قبله آمال شیعیان و محبان اوست، بیش از دوازده قرن
قدمت دارد در خلال قرنها واحدهایی با سبک و شیوه معماری و تزئینی مختلف به هسته مرکزی حرم افزوده شده است.
آثار هنری و تزئینات موجود در حرم مطهر دارای سه بخش است:
الف) بخش ازراه و معرق کاری دیواره بالای ازاره
ب) بخش آیینه کار و مقرنس در حرم
ج) بخش کتیبه های حرم
سپس در بخش بعدی تحقیق به بررسی رواق ها و
صحن های حرم و مسجد و بست ها و مدارس علمیه حوزه حرم مطهر و موزه آستان
قدس رضوی پرداخته شده که اولین موزه در آستان قدس رضوی در سال ۱۳۲۴ هجری
شمسی در ساختمانی به مساحت ۱۰۲۴ متر مربع در صحن امام خمینی بنا گردید این
موزه به مدت چهل سال تنها موزه آستان قدس رضوی بوده است با استقرار نظام
مقدس جمهوری اسلامی و آغاز تحول بنیادین در تمامی عرصه ها ، موزه آستان
قدس رضوی نیز مسیر توسعه را پیمود و در طی سالهای پس از انقلاب شکوهمند
اسلامی ایران چندین بار دچار تغییر و دگرگونی گردید در حال حاضر سازمان
کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در زیر مجموعه معاونت
موزه ها دارای سه اداره حفاظت و مرمت ، کارشناسی و معرفی آثار فرهنگی و
گنجینه های آستان قدس رضوی می باشد.
مقدمه
مرحله اول :
هرگز روزی که قرار شد از یک هنرمند و آثارش برای تهیه پروژه دانشجویی
استمداد بطلبم به سراغ دلسوخته ای از بارگاه مطهر امام رضا (ع) رفتم.
فکر نمی کردم با پیرمردی آشنا شوم که در اولین برخورد پدرانه اش با آن
همه مشغولیات کاری این باور را در ذهنم بیشتر جای دهد که هر کسی را به در
این خانه راه نیست. و ظاهراً امام رضا (ع) ما را هم طلبید و تلفن های اولیه
به آستان مقدسه و هماهنگی ها را انجام دادم با ضبط صوتی کوچک به حضورش
رفتم آنچنان خاضعانه من را در اتاقش به حضور پذیرفت و به سؤالاتم پاسخ داد
که تا وقتی کارگاه و کارهایش را نشانم نداد و پیشنهاد فیلم برداری را مطرح
نکرد باورم نشد که مردی بزرگ است و دستی چیره دارد بر عالم هنر!
چون من عادت کرده بودم به ژست های ادعا مدارانه به ظاهر هنرمندان دور و برم که حالا می دانم هیچ در چنته ندارند
مرحله دوم:
از سازمان تبلیغات حرم مطهر کتاب راهنمای جامع اماکن متبرکه حرم امام
رضا (ع) را گرفتم و از مؤسسه آفرینش های هنری آستان قدس رضوی سی دی های :
باغ ملکوت ، نور و آینه ، ( آب و آبی، ستاره ، کاشی )، آستان عشق را تهیه
کردم در منزل مطالعه نمودم و با استاد قراری گذاشتم و دوربین هم کرایه کردم
مرحله سوم:
دوربین به دست با قلم و دفتر راهی خانه دوست شدم. ساعت 8 صبح صحن جمهوری رو به روی ایوان طلا اتاق 21.
« السلام علیک یا علی بن موسی الرضا (ع)»
« السلام علیک ایها الصدیق الشهید»
پنجره فولاد است و التماس، ایوان طلا است و روح نیاز، باران اندک باریده و بوی بهشت را با تمام وجود می توان حس کرد.
در اتاق او هم مثل همه اتاق های صاحب خانه باز است ضربه ای به در وارد
می شوم سلام من را به گرمی پاسخ می دهد می گوید در اتاقش مانده تا بیاید.
این لطف را بعد فهمیدم چون سرزدن به همه کارگاه ها ( کاشی ، معرق ، طلا و
…) و مدیریت این همه پرسنل، نشستن نمی طلبید که دائماً راه رفتن آن را
مهیا می کرد. از آقای یعقوبی می خواهد من را به چای گرم دعوت کنند و چقدر
در آن صبح سرد مائده امام رضا (ع) پیمانکار، جوش کار، مغنی، کارگر ، مهندس و
…. هر یک حرفی و حدیثی دارند.
یکی برای مقرنس کاری سر در غری چک 2 میلیونی می خواهد، دیگری برای سند
مخارج جوش کاری معنا می گیر و چند کارگر روزمزد مغنی حرف از رسیدن به
نتیجه مطلوب بعد از همه کندن می زنند و او با چشم باز و دقیق به همه می رسد
چرا که از خزان ای اعتبار می گیرد که پاسخ اخروی سنگینی تری دارد.
شروع به صحبت می کند.
بعد به کارگاههای مختلف می رویم همراه و همگام با او می روم بعضی از
جاها امکان فیلم برداری وجود نداشت خیلی دوست داشتم هر چه می بینم ثبت کنم و
ضبط کنم.
نمی دانم چرا با شما می آیم ، می دانم که این عنایت آقـایی است که ما را بسیـار دوست
می دارد . و به دل این پیرمرد پر کار انداخته که امروز کار ما را هم جزء فراوان کارهایش به حساب آورد.
از این کارگاه به آن کارگاه، از این صحن به آن صحن خجالت تنها چیزی است
که برایم مانده، نصیحتهای پدرانه اش هم چاشنی قدم زدن های حرم است که قانع
باشید و صبور و هرگز بچه هایتان را به دروغ وادار نکنید تا همیشه صادق
باشند.
زندگی امام رضا ( ع ) :
امام آیت حق:
مسلمانان جهان در سال 148 ه. ق هدیه ای بزرگ و الهی را دریافت نمودند و
آن میلاد هشتمین حجت خدا بود. نام مبارکش علی، لقب مشهور آن حضرت رضا (ع) و
کنیه معروف ایشان ابوالحسن است. پدر بزرگوارش ، امام موسی بن جعفر (ع)،
هفتمین امام شیعیان و مادر آن حضرت بانوی پاکدامن و پرهیزکار به نام تکتم
که بعدها طاهره نامیده شد. همسر مکرمه حضرت رضا (ع) ام ولد و مادر امام
جواد (ع) است.
جایگاه علمی امام:
حضرت رضا مانند اجداد بزرگوار خود از مقام علمی والایی برخوردار بود تا آنجا که به وی لقب عالم آل محمد دادند.
عبد السلام بن صالح هروی ( ابوالصلت ) گفته است:
کسی را داناتر از علی بن موسی الرضا (ع) ندیدم هیچ دانشمندی با آن
روبرو نشد مگر اینکه وی نیز چنین شهادت می داد. دوران پر شکوه امامت حضرت
از سال 183 هـ . ق آغاز شد. در این سال امام موسی کاظم (ع) در زندان هارون
در بغداد به شهادت رسید، مدت ده سال امامت حضرت رضا (ع) مصادف با زمانی بود
که حکومت سیاسی به دست هارون الرشید اداره می شد و شیوه حکمرانی وی بر
اساس اعمال زور بر مردم بود.
در آن روزها بیت حضرت در مدینه مرجع مردم و پناه مسلمانان و مرکز تجمع
دانشمندان، فقها و مجتهدان بود، به طور کلی دوره امامت 20 ساله امامت و
رهبری حضرت به دو بخش تقسیم می شود.
بخش اول: از آغاز امامت تا سفر به خراسان یعنی از سال 183 تا سال 201 هـ . ق
بخش دوم : از نیمه سال 201 هـ . ق تا پایان عمر امام یعنی آخر صفر سال 203 هـ . ق
وقوع قیامها و نهضت های سیاسی و نظامی در خراسان علیه هارون الرشید وی
را بر آن داشت که در سال 193 هـ . ق به منظور کشتن رافع بن لیث و مصادره
علی بن عیسی بن ماهان رهسپار آن دیار شد. وی در حالی که بیمار بود وقتی که
به گرگان رسید بیماری اش شدت یافت و در توس درگذشت بدن او در یکی از
تالارهای باغ منسوب به حمید بن قحطبه در روستای سناباد ( مهشد فعلی ) به
خاک سپردند.
پس از مرگ هارون، جنگ قدرت بین مدعیان خلافت، امین و مأمون در گرفت، در
این مبارهخ امنی دستگیر و به هلاکت رسید. این پیروزی ظاهری حکومت پر فراز و
نشیبی را برای مأمون ایجا کرد و واکنش ها و نتایج منفی علیهخ او و اهدافش
به وجود آورد که منجر به بوجود آمدن شرایط سیاسی عصر امام ( ع) شد زیرا
مخالفت شدید شیعیان و علویان با خاندان عباسی از یکسو و قیام هواداران امین
در بغداد که قتل او را جرمی سنگین می دانستند از سوی دیگر، قیام ها و
نهضتهای گسترد ای را علیه حکومت عباسی و مأمون به وجود آورد.
مأمون پس از رویارویی با اوضاع ناآرام حکومت و احساس ناامنی و نگرانی
شدید، دریافت که این خطر جدی نه تنها خلافت وی بلکه حکومت عباسیان را تهدید
می کند.
از طرفی موقعیت و شخصیت برجسته و ممتاز حضرت رضا (ع) و توجه و گرایش
شدید مردم به آن حضرت نیز تهدیدی دیگر برای براندازی حکومت عباسی بود و از
این رو درصدد برآمد که فریاد انقلابیون را خاموش و اعتماد مردم بغداد را به
خود جلب کند.
پس از مشورت با وزیر خود فضل بن سهل، تصمیم گرفت که حضرت رضا (ع) که نزد
علویان و شیعیان از محبوبیت خاص برخوردار بود و در ایران پایگاه مردمی
استواری داشت را از مدینه به خراسان دعوت کند ، تا با مطرح کردن مسئله
ولایت عهدی از خطر جدی
پیش گیری کند
از این رو دعوت نامه های متعددی برای ان حضرت فرستاد حضرت که از واقعیت
ها آگاهی داشت به شدت با این دعوت مخالفت نمود تا اینکه با پافشاری مأمون و
سرانجام با تهدید وی مواجه شد و سفر خراسانم را به گونه ای طی کرد که
معلوم شد سفری اجباری است.
پس از مطرح نمودن مسئله ولایت عهدی و خود داری حضرت از پذیرش، مأمون او
را با اصرار و اجبار وادار به پذیرش شروط ولایت عهدی نمود، اما مواضع منفی
امام (ع) در برابر ترفندهای مأمون وی را آگاه کرد که نیرنگش موفقیت آمیز
نیست، زیرا او می خواست با تحمیل ولایت عهدی به هدفهای خاصی برسد که مهم
ترین آنها عبارت بود از:
1ـ دور نگه داشتن امام رضا (ع) از پیروان و شیعیان خود
2ـ کاستن وجه معنوی امام و متهم کردن او به دنیا پرستی و حب جاه و مقام
3ـ مراقبت دقیق از حضرت و زیر نظر داشتن ایشان
4ـ مشروح و جلوه دادن خلافت خود
5ـ یافتن پایگاه مردمی و سرانجام فرو نشاندن نهضت ها و قیام ها
علل و انگیزه های پذیرش اجباری ولایت مهدی:
الف) امام احساس نکرد پذیرفتن ولایت عهدی ، تنها به قیمت جان او تمام شود، بلکه جان تمام شیعیان و علویان هم به خطر می افتد.
اگر در آن شرایط برای امام رضا (ع) جایز بود جان خود را به خطر اندازد،
اما علویان و شیعیان چنین روا نمی دانست چنانچه امام با رد مقام ولایت
عهدی، خود و پیروانش را به نابودی می کشاند کفر و انحاد همه جا را فرا
گرفت و در نتیجه مأمون به اهداف شوم خود دست می یافت
ب )امام دریافت پذیرش ولایت عهدی، یک اعتراف ضمنی از طرف عباسیان که علویان هم در این حکومت سهم شایسته ای دارند.
ج) انگیزه دیگر اینکه عموم مردم تلاش اهل بیت را بر خلاف شایعات. در
صحنه سیاست ببینند و گمان نکنند که آنها عالمانی هستند که فقط در گوشه ای
به عبادت می نشینند و در امور سیاسی دخالت نمی کنند
د) دیگر اینکه امام فرمود: همان انگیزه ای که جدم امیر المؤمنین علیه
السلام داشت را وادار به شرکت در شوراهای شش نفره نمود ، مرا نیز به پذیرش
ولایت عهدی واداشت .
در پذیرش شروط ولایت عهدی، امام به خوبی به توطئه ها و هدفهای پنهان
اشکار مأمون آگاهی داشت . گفتار و رفتار حضرت حکایت از اجبار و عدم رضایت
او در این پذیرش نمادین می کرد و به همین جهت ولایت عهدی را با شرایط خاص
زیر پذیرا شد :
1ـ به امر قضاوت و داوری نپردازد.
2- هیچ رسم و سنتی را جابه جا و نقض نکند.
بدهی است، این شرایط خط بطلان بر اهداف مأمون کشید و این امر موجب شد تا
حکومت نتواند کارها را به نام امام پیش برد و امور را به صورت شرعی و دینی
جلوه دهد.
از طرف دیگر چون موضع امام (ع) عدم اعتراف به قانونی بودن نظام حکومتی
او بود، به همین دلیل و با چنین شرایطی دیگر مامون قادر به اجرای نقشه هایش
به نام امام (ع) نبود. پس از اینکه مأمون به عظمت معنوی امام در جامعه پی
برد و از طرفی با اعتراض عباسیان بغداد در مورد واگذاری ولایت عهدی به حضرت
مواجه گردید، تصمیم گرفت امام (ع) را از سر راه خود بردارد.
مأمون برای شکستن شخی علمی حضرت، اقدام به تشکیل مجالس مناظره و مباحثه
با دانشمندان ادیان مختلف نمود که با حضرت رضا (ع) به مناظره و مباحثه
بنشینند ، شاید از این رهگذر بتوانند در مباحثات علمی که بین آنها به وجود
می آید شکستی برای حضرت ایجاد کند و از محبوبیت ان وجود مقدس در بین مردم
بکاهد.
سرانجام توفیق نیافت و داشنمندان برجسته تمام ادیان و مذاهب از مراکز
علمی جهان با امام (ع) به بحث و گفتگو نشسته و همه عالمان مذاهب و صاحب
افکار و آرای مختلف به بزرگواری و احاطه علمی آن حضرت اقرار و اعتراف
نمودند و با زبان خودشان جواب داده و همه را محکوم و مجاب نموده اند.
پاسخ امام (ع) به مسائل علمی و فلسف ی با بیانی رسا و منطقی قوی در حضور مأمون، چنان موجب شگفتی وی شد که لب به سخن گشود. گفت:
یا ابا الحسن! در روی زمین کسی جز شما نیست که اینگونه سخن نیکو بگوید.
پیروزیهای حضرت در مباحثات ، مأمون را نا امید کرد. وی خود را در تحقق
اهدافش شکست خورده و ناکام دید، در حالی که روز به روز بر عظمت امام رضا
(ع) افزوده می شد و حقانیت فرزند پیامبر (ص) روشنتر می گردید، سرانجام بعد
از گذشت دو سال از ورود امام به خطه خراسان، مأمون در روز جمه آخر صفر سال
203 هـ . ق اقدام به جنایتی هولناک نمود و آن امام همام را که حدود پنجاه و
پنج سال از عمر پر برکتش سپری شده بود در توس به وسیله انگور زهر آلود
مسموم کرد و به شهادت رساند، آنگاه از باب عوام فریبی، خود را عزا دار نشان
داد تا پیکر مطهر امام (ع) را در سرای حاکم عباسی ( بقعه هارونی) به خاک
بسپارند .
پس از شهادت امام رضا (ع) و دفن در بقعه هارونی ( حرم فعلی) بنا به
پیشگویی آن حضرت خراسان، مطاف فرشتگان الهی و قبله نیاز و زیارتگاه شیعیان
جهان شد و تا انقراض عالم چنین خواهد بود.
مشهد الرضا :
مشهد واژه ای عربی است و در کتابهای لغت در معانی، محل دیدار، زیارتگاه ،
جای دیدنی و مانند آن به کار رفته است اما در میان عموم مردم به معنی محل
شهادت شناخته می شود. این نام از ان روی بر این شهر نهاده شد که مأمون حضرت
رضا (ع) را در سال 203 هـ ق در این محل به وسیله سم به شهادت رسنده و شهرت
مشهد نیز در طول تاریخ مرهون وجود مرقد منور آن امام می باشد.
این شهر که آخرین محل زندگی پر فراز و نشیب هشتمین امام شیعیان می باشد،
تا پیش از به خاک سپاری پیکر ایشان دهکده ای مصفا و خوش آب و هوا بود که
سناباد نامیده می شود و حدود 24کیلومتر با شهر توس مرکز ایالت خراسان فاصله
داشت.
حمید بن قحطبه طایی که از سوی منصور و مهدی عباسی به امارات خراسان
منصوب شده بود در این دهکده بنایی با شکوه و باغی سرسبز ایجاد کرد تا جایی
برای نزول و اقامت و استراحت حاکمان و خلفای بنی عباس که از بغداد به
خراسان سفر می کردند باشد.
خاک سپاری پیکر مطهر امام در سال 203 هـ . ق در مشهد باعث شد که این
دهکده به سرعت گسترش یابد و روستای سناباد به صورت شهری بزرگ درآید بعدها
مشهدالرضا نامیده شود.
از آن زمان هسته اصلی شهر ( شهر کنونی) شکل گرفت، اکنون شهر با مساحت
حدود 27478 کیلومتر وسعت در شمال شرقی استان خراسان رضوی قرار دارد.
جمعیت این شهر به علت موقعیت ممتاز زیارتی ، سیاحتی، تجاری و کشاورزی و
مهاجر پذیری در حال تغییر و تزاید است، جمعیت ساکن ( ثابت ) در مشهد و حومه
بیش از 2 میلیون و سیصد هزار نفر و تعداد جهانگردان، مسافران و زائران به
حدود پانزده میلیون نفر در سال می رسد.
